Færslur

Þegar ljósin kvikna e. Grétu Kristínu Ómarsdóttur

Gréta Kristín Ómarsdóttir

Ávarp á Alþjóðlega leiklistardeginum 27. mars 2024 eftir Grétu Kristínu Ómarsdóttur, leikstjóra, Íslandi.

Í lokin kvikna ljósin aftur og þá eru þau öll þarna. Meira að segja ef þau voru grátandi síðast þegar við sáum þau, eða ef einhver stakk einhvern með heimskulegum hníf eða eitthvað. Þarna eru þau aftur. Búin að þvo sér og haldast í hendur og hlægja. Kollegarnir, sem eru núna vinir aftur, sem hneigja sig í lokin þegar ljósin kvikna.

Stertabenda. 2016. Marius von Mayenburg og leikhópurinn Stertabenda

Ég á stundum erfitt með að trúa á leikhúsið, þetta þversagnakennda samskiptaform þar sem staður er stund. Þennan óarðbæra fagvettvang þar sem má hugsa hið óhugsandi en úrræðin anna aldrei öllum hugmyndunum. Ég á stundum erfitt með að trúa á þessa sleipu list sem framleiðir merkingu með röð blekkinga. Ég á stundum erfitt með að trúa á leikhúsið og getu þess til að gera nokkuð, hreyfa eða segja nokkuð sem skiptir máli fyrir klofin samfélög í brennandi heimi.

En leikhúsið strengir mig sífellt upp á milli ósamrýmanlegra forsenda þar sem fleira en eitt fær að vera satt á sama tíma, og líka þetta: Leikhúsið er tilgangslaust. Leikhúsið getur bjargað heiminum.

Leikhús bjargaði lífi mínu. Það var niðurstaða sem ég komst að eftir tveggja ára rannsóknarferli í meistaranámi í leikstjórn við Listaháskólann í Helsinki. Sem barn var ég svo lánsöm að finna leiklist og sögur sem athvarf frá óvinveittu umhverfi og flóknum sársauka. Ég hefði allt eins getað ratað í önnur efni og meira eyðileggjandi, en fyrir einhverja lifandis lukku þá fékk amma mín þá flugu í höfuðið að bjóða mér, tveggja ára gamalli, á Dýrin í Hálsaskógi í Þjóðleikhúsinu. Þar fangaði leikhúsið mig, löngu áður en aðrar flóttaleiðir opnuðu gin sitt. Því stend ég sjálf í þeirri þversögn að vera þar sem ég ætti alls ekki að vera. Ég ætti hvorki að vera starfandi leikstjóri, dramatúrg né dósent í sviðslistum við listaháskóla. Ég kem af efnalitlu alþýðufólki og ólst upp á afskekktum stöðum úti á landi þar sem fótbolti og gagnkynhneigð voru einu viðurkenndu farvegirnir til þess að vera ígildi manneskju. Ég átti hvorki fyrirmyndir né sjálfsagt erindi eða ástæðu til þess að daga uppi í sviðslistum og gera leiklist að mínu ævistarfi. En það var einmitt fyrirmyndaskorturinn sem krafði mig alla tíð um eigið fordæmisgildi, og það er erindisleysið sem krefur mig sífellt um erindi mitt og ástæðu: Titrandi barnatrúin á mátt leikhússins sem leyfði mér að finna og verða til þó ótrúlegt væri með öllu.

Það skiptir máli hvaða mál við notum til að hugsa málið; það skiptir máli hvaða sögur við segjum til að segja söguna; það skiptir máli hvaða hnútar hnýta hnúta, hvaða hugsanir hugsa hugsanir, hvaða lýsingar lýsa lýsingum, hvaða tengsl tengja tengls. Það skiptir máli hvaða sögur verða að heimum; hvaða heimar verða að sögum. 

Donna J. Haraway. Staying With the Trouble. 2016: 12

Ekkert okkar á að vera hérna, en við eigum öll heima hérna. Ekkert okkar á sjálfkrafa tilkall til þess að framleiða endanlega merkingu hlutanna, það umboð er ekki hægt að erfa, kaupa eða eigna sér með vísan í einhverskonar hlutlausa, algilda snilligáfu. En við eigum öll sögur og heima innra með okkur sem hafa margslungið erindi og við þurfum öll  á hvoru öðru að halda til þess að gefa sögum okkar merkingu og skapa heiminn sem við viljum búa í. Merking er ekki tæmandi auðlind, það er kannski loforð leikhússins sem ég keppist við að trúa á  – þessa fallvalta vígis samkomunnar, þar sem samkennd fær að vera jafnt meðalið og markmiðið, ef við erum bara nógu hugrökk til þess að trúa því.

Leikhúsið fær stöðuga endurnýjun lífdaga. Augnablikið kemur alltaf aftur og við fáum sífellt annað tækifæri til þess að velja upp á nýtt og taka nýjar ákvarðanir. Hver einasti sviðslistaviðburður – óháð tegund, inntaki og efnistökum – er samansettur af röð ákvarðana. Frá upphafi til enda er ekkert í leikhúsinu nema ákvarðanir og val. Og hvað vel ég? Vel ég sögur og aðferðir sem ég veit að útiloka, minnka og afmennska? Hverju vel ég að trúa og hverju bið ég þig að trúa?

Máttur leikhússins er háður vilja okkar og getu til þess að trúa. Í leikhúsi getum við flogið og flakkað milli vídda, sigrað dreka og sungið börn aftur til lífsins. Við krefjumst þess af kollegum okkar í leikhúsinu að þeir trúi og við bjóðum áhorfendum okkar að trúa. Getum við þá ekki sjálf trúað? Getum við trúað því að Hedda Gabler sé brún, að álfakóngurinn sé fatlaður eða að Lilli klifurmús sé hinsegin? Getum við trúað því að leikhúsið breyti heiminum?

Í lokin kvikna ljósin og þarna eru þau aftur. Kannski hefur ekkert gerst og ekkert hreyfst í heiminum nema lítið rykkorn á kápu áhorfanda á þriðja bekk.

En kannski stendur einhver upp og hrópar „bravo!“
– sem ég reyni að muna að þýðir hugrekki.

Og kannski er allt breytt innra með einu barni, sem hugsar nú eitthvað sem áður var óhugsandi og trúir á eitthvað sem áður var ómögulegt. Kannski hefur myndast pláss þar sem áður var ekkert, kannski er merking orðin til sem engin áður merkti og kannski er heimurinn orðinn örlítið betri, nú þegar ljósin kvikna, þegar þau hneigja sig og setja hjartað fyrir ofan heilann.

*

Gréta Kristín Ómarsdóttir, leikstjóri og dramatúrg, er með MA gráðu í leikstjórn frá Listaháskólanum í Helsinki og BA gráðu frá sviðshöfundabraut Listaháskóla Íslands. Áður stundaði hún nám í bókmenntafræði og kynjafræði við Háskóla Íslands. Gréta starfar, ásamt leikstjórn, sem dósent og fagstjóri sviðshöfundabrautar við Listaháskóla Íslands. Hún hefur verið mikilvirkur listamaður í íslensku sviðlistalífi um árabil.

/by

Ávarp Ólafs Egilssonar á Alþjóðlega leiklistardeginum 27. mars 2023

Mynd Jorri

Sviðslistasamband Íslands SSÍ

Ávarp á Alþjóðlega leiklistardeginum 27. mars 2023

Ólafur Egill Egilsson, leikari og leikstjóri, Íslandi

Leikhúsið er húsið okkar allra, barnanna, foreldranna, forfeðranna og þeirra ókomnu. Það er hús draumanna, hús andanna, hús líkamanna, hús mennskunnar, það er hús inní húsi, það er ekki hús, það er allt sem var er og verður.

Leikhúsið er bæði gamalt og nýtt. Það byggir á hefðum, gamalli arfleifð sem hefur þróast frá því að við sátum fyrst við eldinn og fórum að segja hvort öðru sögur.

En leikhúsið er líka nýtt. Alltaf. Ekkert leikverk hefur verið leikið tvisvar eins, aldrei, hver uppsetning er ný, hver sýning er ný.

Þannig endurspeglar leikhús alltaf samtíma sinn, í rauninni líka þegar það gerir það ekki, ef við lítum í spegil og sjáum að það vantar allt nema nefið, þá myndi athygli okkar ekki beinast að nefinu, heldur að því sem vantar, og við myndum vilja ræða það.

Þessvegna verða allar leiksýningar, allar spegilmyndirnar sem brugðið er upp, hversu ófullkomnar sem þær eru, hluti af samtali okkar, mannskepnunnar, við okkur sjálf.

Samtali þar sem spurt er: Hvernig birtumst við, hver birtist, hvernig, hvað sést, hvað sést ekki… Hver erum við?

Og þetta samtal á sér stað milli salar og sviðs, sviðs og samfélags, samfélags og einstaklinganna, einstaklinganna og leikhússins.

En það skrýtna í þessu samtali er að engu er hægt að slá föstu, allt er á hreyfingu, ekkert er algilt. Ef ég segi leikhús á að vera pólitískt, þá kemur einhver annar og segir, nei einmitt ekki, ef ég segi leikhús á að vera fyrirmynd, sýna allan fjölbreytileika mannskepnunnar og fegurð hennar þá kemur einhver annar og segir, nei það á að sýna heiminn eins og hann er, ljótan og grimman, o.sv.fr.

Og það skiptir engu máli hver segir hvað, enginn hefur rétt fyrir sér og allir hafa rétt fyrir sér. En. Enginn getur í rauninni sagt, svona á leikhúsið að vera og ekki öðruvísi.

Ekki góða fólkið, ekki vonda fólkið, hvort sem er til hægri eða vinstri, ekki einu sinni fatlaðir eða samkynhneigðir eða forréttiindablindir eða menningarvitar eða leikhúsfræðingar eða forsetinn. Enginn.

Listin, og leikhúsið, er eins og kötturinn í kassa heimspekingsins, sem er bæði dauður og lifandi, kvarkarnir í atóminu sem eru einhversstaðar og allstaðar. Klósett er ekki listaverk, öskur er ekki tónlist, bull er ekki leikrit, þetta er satt og ekki satt.

En.

Þó það verði aldrei nein niðurstaða og ekkert sé rétt og ekkert sé rangt þá skiptir samtalið samt máli.

Það skiptir öllu máli.

Það er partur af spegluninni, eða ekki spegluninni, og því ber að fagna, og það ber að virða, ef einhver segir svona á ekki að gera í leikhúsi, þá er ekki hægt að svara, „jú víst”, eða „við vorum ekki að gera það”, eða „má nú ekkert?” Það á miklu frekar að svara „hversvegna, hversvegna ekki, hvernig, hvernig ekki, afhverju, afhverju ekki, segðu mér, er það, nú já, þú meinar, ég skil…” o.sv.fr.

Það er samtal.

Og það verður að eiga sér stað í heiðarleika, kærleika og auðmýkt á alla bóga og gagnvart öllum sjónarmiðum, gagnvart öllu og öllum.

Af því að, ef það er hægt að tala um tilgang með þessu öllu, leikhúsinu – og lífinu eiginlega.

Þá hlýtur það að vera:

Að sýna og sjá.

Að segja og heyra.

Að tala saman.

Að tala í alvöru saman.

Og skilja.

Það er mennskan.

Það er leikhús.

Ólafur Egill Egilsson útskrifaðist úr leiklistardeild LHÍ árið 2002. Hann hefur starfað sem leikari, handritshöfundur og leikstjóri í leikhúsi og kvikmyndum. Hann leikstýrði m.a. Grímuverðlaunasýningunni Níu lífum, fékk Grímuna fyrir leik í Sjálfstæðu fólki, Óliver og Svartri mjólk og sem leikskáld ársins fyrir Fólkið í kjallaranum. Þá hlaut hannEdduverðlaunin sem meðhöfundur kvikmyndarinnar Kona fer í stríð.

/by